اسلوب سیاه قلم از شیوه‌های نگارگری ایران است که از همان ابتدای رواج نگارگری شماری از نقاشان با این اسلوب شروع به کار کردند و آثاری پدید آوردند که امروزه جزء بازمانده های هنر نگارگری ایران به شمار می‌رود. ظاهراً تاریخچه کاربرد نقاشی سیاه قلم در نگارگری ایران دیرین تر از آن است که آن را بتوان به فرنگ نسبت داد. در چین نیز نقاشی سیاه قلم متداول بود و اگر این نوع نقاشی را در ایران به تأثیرات چین نسبت دهیم شاید بیراهه نرفته باشیم. کهن‌ترین اثری که تصاویر آن با قلم سیاه کار شده نسخه‌ای از کتاب نجومی صورالکواکب و الثابته تالیف عبدالرحمان صوفی است که در سال ۴۰۰ هجری کتاب آرایی شده و متعلق به کتابخانه بادلیان آکسفورد است.
نقاشی سیاه قلم با شروع نگارگری ایران در سده هفتم هجری همچون فنی از فنون نگارگری پیگیری شد. چیزی از آثار قلم‌سیاه احمد موسی نگارگر دربار سلطان ابوسعید ایلخانی باقی نمانده ولی دوست محمد هروی از شاگردان او، امیر دولتیار، خبر میدهد که در فن سیاه قلم تبحر داشته است.
امروزه در مجموعه دی یتسDiezمحفوظ در موزه درختی برلین، طرحی از اسب در حال تاخت وجود دارد که با قلم سیاه کار شده و در آن رقم “مشق میردولتیار” آمده است.
از شاگردان دیگر احمد موسی، شمس الدین بود که در زمان سلطان اویس جلایری تربیت یافت. در مجموعه دی یتسDiez طراحی قلم سیاهی موجود است که منسوب به استاد شمس الدین است. در این طراحی قلم سیاه درخت تنومندی به همراه شاخ و برگ پهن به همراه پرنده ای به روی آن و تخته سنگ و روباهی در کنار آن دیده می‌شود.
خواجه عبدالحی از استادان نامور نگارگری ایران بود که از شاگردی در نزد استاد شمس الدین، به دربار سلطان احمد جلایر پیوست و در کارگاه هنری کتابخانه وی به کار پرداخت تا جایی که سلطان احمد در نسخه ابوسعید نامه که امروزه در دست نیست مجلسی با قلم سیاهی اجرا کرد.
میرزا حیدر دوغلات در باب استادی استاد عبدالحی می نویسد: در صفای قلم و نازکی و محکمی بلکه در همه اوصاف تصویری مثل وی پیدا نشده است.از آثار بازمانده قلم سیاهی استاد عبدالحی تصویر دیوان شعر سلطان احمد جلایر شاگرد اوست.
(محفوظ در گالری هنری فرید،واشنگتن)
این دیوان در بر دارنده ۷تشعیر با اسلوب سیاه قلم است که گاهی از رنگ نیز استفاده شده است. تیمور پس از فتح بغداد استاد عبدالحی را همراه هنرمندان دیگر به سمرقند اعزام کرد با حضور استاد عبدالحی در شرق ایران سنت اسلوب سیاه قلم از غرب ایران به شرق ایران منتقل شد و در مکتب هرات جلوه یافت. گفته نشده که استاد ولی الله از شاگردان استاد عبدالحی بوده اما از مکتب او چهره ها گرفته است. از هنرمندان دیگر مکتب هرات که در اسلوب سیاه‌قلم مهارت داشته است شاه مظفر فرزند منصور بدخشانی (میرمصور) را نام برده اند. میرزا حیدر دوغلات می‌نویسد:” شاه مظفر پسر منصور است. در زمان ابوسعید تیموری از وی بهتر نبوده است. وی در این فن استاد است. قلم نازک و باریک دارد که به غیر از شاه مظفر دیگر قلم هیچ کس به آن نازکی نیست. قلمی دارد در نهایت نازکی و صافی و ملاحت و پختگی که چشم بیننده خیره می ماند. در۲۴سالگی وفات کرد. در مدت عمر هشت مجلس تمام کرد و قلم سیاهی او در بعضی مردم یافت می‌شود. استادان این صناعت آن را به غایت عزیز می دانند.”
درباره استاد محمد سیاه قلم بسیار نوشته اند اما هنوز هویت او در پرده ابهام است.
به نظر می‌رسد استاد محمد سیاه قلم همان محمد بن محمود شاه خیام و یا به سخن دیگر غیاث الدین محمد نقاش است که از طریق شاهرخ در کنار یک هیئت سیاسی به چین اعزام می‌شود و ماموریت می یابد تا دیده ها و شنیده های خود را در طی سفر ثبت کند. از این رو وی ۲سفرنامه تهیه می‌کند یکی مکتوب که در بیشتر تواریخ دوره تیموری ثبت شده است. دیگری سفرنامه مصور که همان مرقعات معروف و محفوظ موزه توپقاپی است سرای استانبول است که به آثار استاد محمد سیاه قلم شهرت دارد.
او در تبریز شاگرد استاد عبدالحی بوده و اسلوب سیاه قلم را از وی به کمال یاد می گیرد و در این حوزه چنان مهارتی می‌یابد که اسلوب سیاه قلم به تمام به نام او تمام می‌شود و لقب سیاه قلم می‌یابد. سیاه قلم های استاد محمد سیاه قلم در کمال چیره‌دستی اجرا شده طوری که نوع و ژانر ویژه‌ای را در نگارگری ایران پدید آورده است.
پس از روی کار آمدن صفویان و فتح هرات در سال ۹۱۶هجری تمامی آثار هنری کتابخانه های سلطنتی هرات و هنرمندان آن در اختیار صفویان قرار گرفت.
پس از آن هنگامی که طهماسب میرزا خردسال همراه اتابک خود حاکم هرات شد فعالیت های هنری این تخت گاه از سر گرفته شد و تحت حمایت صفویان قرار گرفت. طهماسب میرزا از همان کودکی نزد بهزاد، سلطان محمد و آقا میرک اصفهانی و شاه محمود نیشابوری به فراگیری نقاشی و خطاطی پرداخت.
ظاهراً یکی از اسلوب هایی که وی فرا گرفته است اسلوب سیاه قلم بوده است و امروز طرحی از او به جای مانده که با این شیوه کار شده است. بدین ترتیب سنت نقاشی سیاه قلم که یک زمان از قلب غرب ایران به شرق آن انتقال یافته و در آنجا پخته و پرورده شده بود بار دیگر به غرب ایران با مرکزیت تبریز انتقال یافت و در دوره صفویان به وسیله شماری از هنرمندان دنبال شد که البته در این دوره اسلوب سیاه قلم به تدریج جای خود را به اسلوب آب و رنگ کاری داد.
برگرفته از مقاله اسلوب سیاه قلم در نگارگری ایران نوشته دکتر یعقوب آژند.
